Friday, April 2

ИНЖАННАШИЙН “ХӨХ СУДАР”-ЫН СУРГАМЖИТ ҮГ ХЭЛЛЭГ

Монгол үндэстний өв соёлын хамаг үр шимийг агуулсан утга соёлын охь дээд,хэрэглэхэд хамгийн амттай тос нүнжигтэй, айзам хэмнэл, аялгуу хөг нь зохицожнайрссан сонсвортой, цээжилж тогтооход амар хялбар, санаж сэдэх ухаан нэмсэн,сурган хүмүүжүүлэх аяс голлосон, сургаалын үг хэллэг их байдгаараа онцлог нэгэн хэл бол монгол хэл минь билээ.(7-5)
Монголчууд ”уул усаа шүтэх, ууж идэхээ хямгадах, усан наймааг цээрлэх” тухай ярьж ойлгуулж ирсэн нь хайрлан хамгаалах, сурган хүмүүжүүлэх ухааны эх билээ. Хайрлан хямгадахын ухаан, уламжлуулахын ухаан, сонжиж шүүмжлэхийн ухаан, сонсгож таниулахын ухаан, сургаж заахын ухаанаар үеэс үед үр хүүхдээ хүмүүжүүлсээр иржээ.

Үгээр үлгэрлэн сургах нь монголын уламжлалт хүмүүжлийн арга бөлгөө. Энэуламжлал эрт дивангарын цагаас үүдэлтэй бөгөөд элэнцээс өвөг, өвгөөс аавд, ааваас үрд удам дамжсаар өнөөгийн бидэнд улмаар хойч үед ч өв болон үлджээ. Энэ сайхан өвийг үе үеийнхэн, хойч үедээ нандигнан хадгалж, баяжуулж үлдээж байх нь ариун үүрэг буй заа. Дээрхийн нэгэн адил аав ээж маань биднийг өсгөн бойжуулахдаа үргэлж зүйр үг, оносон үгсээр “бөмбөгдөж” байсны үндэс нь эдгээр үгс дотор тэдний маань амны уншлага болсон алтан сургаал ч бий.(17.3)
Жишээ нь:
Том толгойт хүнийг зарна
Том хөлт хүнд зарагдана.
Буруу өссөн хүүхэд
Бухын хүзүүнээс хатуу.
Муу хүнийг зар
Зарсан хойно өр.
Бөх хүн унах тусмаа хий нь гардаг.
Өмдгүй байж өвдөг цоорхойг шоолох.
Хүний эрхээр жаргахаар
Өөрийн эрхээр зов.
Барж идэхээр мэрж ид.
Сайн хүн явснаа
Муу хүн идсэнээ...гэх мэт

Инжаннашийн “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” роман бол 13-р зууны үеийн монголын түүхэн үнэн байдал дээр суурилж 74 жилийн үйл явдлыг хамран дүрсэлсэн түүхэн роман юм. “Хөх судар” нийтдээ 120 бүлэгтэй зохиол гэх боловч ердөө 69 бүлэг олдоод байгаа билээ. Зохиолч “... Зүв зүгээр тав талаар нэгэн төрсөн биеийг өнгөрүүлж төвдөхгүйгээ мэдэж нэгэн Их Юань улсын судрыг ертөнцийн хооронд дэлгэрүүлэн гаргаж, энэ сударт итгэж, энэ бие монгол тоотноо мянга түмэн он ялзаршгүй, барагдашгүй, арилшгүйгээр хоцроосугай гэсэн санаанаас болсон биш үү. Сэтгэл нэгэнт нэгэн зүйлийн хүсэл аваас бие юуны сул амар жаргалтай болох ажээ” гэсэн байна. Инжаннаш энэхүү зорилгодоо хүрэх гэж “Хөх судар”-ыг гучин жил бичжээ.

Үүнийгээ хэрхэн зохиосноо дурсаж бичихдээ: ”Дөрвөн хэлний бичиг судар, үлгэр шаштирыг цөм уудлан урвуулж, их Юань улсын Монголын харьяат бүх судар бичиг, цэдэг, түүх, үлгэр шаштир нийт арван ангийг эрэн гаргав.... Энэ мэтэд сэтгэл санаа, элэг уушги, бие цогцос, нүд гар хамтаар чилэв”гэжээ. Инжаннаш өөрөө уг зохиолынхоо оршил өгүүлэлд “...балар нүдний хэрээр олон судруудыг шинжиж, гүехэн мэдлэгийн хэрээр хүн ба газрын нэрийг эрж, өчүүхэн чадлын хэрээр цөлбөн бичиж, хуулан халахуйяа босон суун, унтан хэвтэн, бодолхийлэн санамжилж гарч орон, идэж, уувч, бичилхийлэн зурлаж үзээд бас үзэн шинжээд бас шинжиж хаанаас их судрын учир шалтгааныг гээгдүүлэн орхигдуулж үг бадаг нь дарагдан үрэгдүүзэй хэмээн хянан хэчнээн нягталж нарийвчилснийг үнэхээр хэлбээс үс цайж, царай атиран, мах турж, шөрмөс сунахад хүрсэн бөлгөө”... (11.13-14) гэсэн бий. Энэ том бүтээлийн дотор дээрх үг хэллэгүүд нэн элбэг байгаа нь түүний уран бүтээлийн бичгийн найруулгын гол онцлог болно.
В.Инжаннашийн “Хөх судар” романы хэл найруулга нь, монгол хэлний яруу баялгийг бүх талаар илэрхийлэгч гайхамшигт бүтээл мөн.

Монгол хэлний сургаалт хэллэгүүдийг судлаачид хэд хэд хувааж үзсэн байна.Үүнд: Зүйр цэцэн үг, бичиг номын үг, зүйр үг, мэргэн үг, онч үг, цэцэн үг, сургаал үг, чимэг үг, афоризм гэх зэргээр ангилжээ. Хэдийгээр афоризмыг онч үгтэй адилхан мэт боловч, орчин үед судлаачид тусгаай мэтээр үзэх болсон байна. Нэг. Ардын зүйр цэцэн үгс үндэсний өвөрмөц онцлог, нийтлэг шинж бүхий үлэмж гүн гүнзгий утга агуулгатай, сурган хүмүүжүүлэх их ач тустай байдаг юм. (12.8)

Зүйр цэцэн үгийг эсрэг тэсрэг үзэл санаагаа илэрхийлэх хэрэглүүр, тэмцлийн зэвсэг болгон ашиглаж байсан нь нэг бус ажгуу. Зүйр цэцэн үг бол зүйрлэн жиших (аналоги) уран дүрийн аргаар илэрдэг. (9-9)
“Хурын усаар угаасан юм шиг
Хурц хутгаар өөлсөн юм шиг” гэсэн зүйр үгээс ажиглаж болно.

Хөх судар романы дүр дүрслэлд ардын зүйр цэцэн үг, ерөөл магтаалын үгс маш их үүрэгтэй. Инжаннаш дээрх арвин үг хэллэгийг бичгийн найруулгадаа зохистой хэрэглэж оновчтой ашиглажээ.

Жишээ нь:
Уул морийг зовооно уур улсыг мөхөөнө.
Агтыг алдвал барьж болно, Амыг алдвал барьж болохгүй.
Амандаа үмхвэл хайлуузай
Алгандаа тавьбал өнхрүүзэй.
Сүрэгт чинь уурга бариагүй
Сүүнд чинь хуруу дүрээгүй.
Өчүүхнийг басваас өргөс болно
Үсийг томвоос дээс болно (1-487)
Авласан ангийн цусыг үзнэ,Алах хүний үгийг авна (2-897)
Албат улс цөм олдож болох,Ах дүү үл олдох (2-883)
Нэгэн сайн сайд аваас түмэн баатар цэргийг тусална (3-1730)
Орчлонгийн шударга нэрийг хүсэх нь хүн бүхний аху хэрэг
Орчлонгийн сөргүү нэрийг жигших нь хүн бүхний санаа буй за (3-1512)
Өчүүхнийг басваас өргөс болно,Үсийг томвоос дээс болно (1-487)
Сайн хүнд санаа хэрэгтэй,Муу ардад манцуурга хэрэгтэй (1-452)
Сайн эр хуяггүйгээр дайсныг дарна
Санаатай эр нүцгэн биеэр үйлийг бүтээнэ
Сайн морь эмээлд үгүй ,Сайхан зүс дээлд үгүй (1-112)
Төрөлдөө төрөлсөг элгэндээ элгэсэг (2-811)
Үйлс хэдий өчүүхэн боловч эс үгүйсгэвээс үл бүтэх
Үр хэдий сайн төрөвч эс сурваас үл мэргэших (3-1458)
Үхэх бие үдэх нэр (2-726)
Хамаг арга хаадаас хэтрэхгүй,Эрхэм арга эзнээс өнгөрөхгүй (1-573)
Ханын ёроолд төрж, хадны ёроолд үхэх (2-1092)
Галд үхэх хүн усанд үл үхнэ (3-1945)
Хүн хөгширвөөс хүүхдийн наадам,Хүлэг хөгширвөөс хүдрийн наадам (2-856)
Эр хүн биеэ эдээр чимэхээр эрдмээр чим
Эхнэр хүн биеэ өнгөөр чимэхээр оюунаар чим (3-1454)
Эргэх нар ээлжлэх төр (3-1838)
Эцэгтээ тахимдуу эзэндээ шударга,Цэрэгтээ чийрэг хэрэгтээ нарийн (2-1255)
Эм үрээ бүүвэйлэх үртэй, эмнэг морио бэлчээх бэлчээртэй.
Уут доторх идээн, туламны доторх тос.

Хоёр. Бичиг номын үг: Зүйр цэцэн үгийн гол үндсэн шинжийг агуулсан бөгөөд зохиол судар, билигт мэргэд, уран бүтээлчийн туурвилд амилж улмаар амаар дамжин нийт даяар тэгш түгээмэл хэрэглэж мөнхөрсөн үг хэллэгийг ингэж нэрлэнэ.(6-6)
Жишээ нь: Монголын нууц товчоонд:
Сүүдрээсээ өөр нөхөргүй
Сүүлнээсээ өөр ташуургүй...
Тос шиг санааг зарцуулах
Сүү шиг сэтгэлийг ээдүүлэх
Чалчаа муу үгийг бүү хэл (254-р зүйл)
Бие тэргүүтэй
Дээл захтай нь сайн юмсан (33-р зүйл)
Хөх сударт:
Давах гэтлэхийг үүрд бодвоос аргыг нь олно
Эсрэг гэдрэгсэхийг уртад сэтгэвээс ухаанд нь орно.(3.1455)
Өөрийн төрснөөсөө өөрчилбөөс
Өөр хүний олз болох (2.883)
Сайн хүнд санаа хэрэгтэй
Муу ардад манцуурга хэрэгтэй.(1.452)
Саран хүрээлбээс сааргүй салхилна
Санаа осолдвоос саналт үгүй ташаарна.(3.1997) гэх мэт бий

Гурав. Зүйр үг бол ахмадын үлгэр дуурайлал нь багачуудын хүмүүжилд уламжлан дамждаг болохыг ерөнхийлөн “эх нь хээр алаг бол хүү нь шийр алаг” , “муу нь муудаа жанжин муна гадсандаа жанжин” , “Зүйр үг зүүнээс хурц”гэх мэтээр зүйрлэн хэлдэг (3.128)

Яруу найраг бол тэр чигээрээ зүйрлэл, уран дүрслэл, бас айзам хэмнэл, яруу дуурьсал тэргүүтэнд шүтэж бүрэлддэг бол үргэлжилсэн үгийн зохиолын нэг амин сүнс нь ч гэсэн төрөл бүрийн зүйрлэл юм. Учир нь хэл бол танин мэдэхүй- сэтгэхүйн зэвсэг, түүний илэрхийлэл болдог. Ийм учраас хэл бол мөн чанартаа зүйрлэл байдаг хэмээн Г.Аветян тэмдэглэсэн нь их сонин санаа юм. Харьцууллыг гүн ухаанд танин мэдэхүйн эх сурвалж гэж үздэг. Харьцуулал нь адилтгал зүйрлэл үүсэх гол арга болно. Зүйр цэцэн үг, өвөрмөц хэллэг, төлөөлөл, тойруулал- эерүүлэл, егөөдөл, ёжлол, цаашилбал хэтрүүлэл-ихэсгэл, багасгал гэх мэт хэлшинжлэл, уранзохиол судлалд гардаг томьёоллуудын цаад үндэс нь цөм л зүйрлэлээс эх сурвалжтай байдаг.(19)
Хөх сударт:
Хэрэггүй эдийг уулын төдий овоолохоос
Хэрэгт нэгэн бадаг хоосон сургаал дээр(3.1531)
Төхөө үгүй түг түмэн цэрэг мориноос
Төр ёсыг мэдэх нэгхэн мэргэн хүн дээр.(3.1454)
Хүн хэдий цэцэн төрөвч суртал үгүй үл болно
Хүлэг хэдий хурдан төрөвч унал үгүйгээр үл болно.3.1456
Хүний хуучин нь сайн
Хувцадын шинэ нь сайн.(1.594)
Цанд цам хэнгэрэгт хэм. (2.749)
Эр хүн биеэ эдээр чимэхээс эрдмээр чим
Эхнэр хүн биеэ өнгөөр чимэхээр оюунаар чим.(3.1454)
Гол зүрх мэт голын хүүхээ минь
Санаа ухаан нь салхинаас түргэн (1-539)
Нэгэн сэтгэлт эр хэмээгч эр бус эрдэнэ хэмээгджээ
Хоёр сэтгэлт эрийг эр бус эхнэр хэмээнэ. (3-1455)
Нэгэн сэтгэлт эхнэр хэмээгч эхнэр бус эр хэмээгджээ
Хоёр сэтгэлт эхнэрийг эхнэр бус албин буюу. (3-1455)
Тэнгэрийн хөвгүүний төрөлх гэрэл нар сар мэт
Богд хүний буянт сүр аянга цахилгаан мэт (2-1164)
Хий үл нэвтрэх хэрэм үгүй
Гэрэл үл орох өргөө үгүй (2-1241)
Хувцадын сайн хуяг бөгөөтөл
Хуримд өмсвөөс зохих гүй
Үгсийн эрхэм тунхаг бөгөөтөл
Төрд нааваас зохисгүй
Хайр хэдий гүн боловч
Хаан эзнийг хичээнгүйлнэ
Өршөөл хэдий үлэмж боловч
Үнэн эзнээсээ сэрвээднэ.\Цагаан хаан\ (3-1462)
Эрхэм учралд эд таваар хэрэглэгч баянаас
Үүрд цагт тэнцүүлэн явагч үгээгүү дээр (3-1457)
Эрхэт эзэн чинь өвтэгш эрдмийг үзвэл

Үүл арилсан өглөөний нар мэт
Өвлийн үеийн эрчиж хөлдсөн мөс
Эевэрэх салхинаа гэсч хайлахад адил.(1-350)
Эхнэр хүний жолоо охор сэтгэл цухал
Эрхэт тэнгэр эзний минь алтан оосор бат (2-1290)
Дөрөв. “Мэргэн үг гэдэг нь нийгэм ард түмний аж амьдрал хөдөлмөр тэмцлийн түүхэн туршлагыг нэгтгэн дүгнэж хүнийг хүмүүжүүлэх зорилготой боловч аливаа юмны шинж байдлыг, ой тоонд ортол уран хурцаар онож хэлсэн “санааг ухацтай, яриаг чимэгтэй” болгох уран цэцэн үг хэллэг байдаг” гэжээ. (10-9)
“Өөдлөх хүнд сэрэх, санах,
Уруудах хүнд унтах идэх” гэх мэт
Хөх сударт:
Алтны дэргэд аваас шар нь халдана
Аргалын дэргэд аваас үнэр нь халдана.(2.1124)
Бадарсан гал дээр ус битгий цац
Шуурах салхины эсрэг онгоцыг битгий явуул.(2.962)
Буулгаагүй модонд хурц хөрөө хэрэгтэй
Бууж унасан модонд уран модоч хэрэгтэй.(3.1457)
Дээдийг засахад доордоос эхэлнэ
Гадаадыг засахад дотоодоос эхлэх буюу.(3.1968)
Дээл ихэдвээс өмссөн хүний биед ачаа болно
Эмээл хүндэдвээс тохсон морины нуруунд дарш болно
Эрхэм хэтэрвээс хүний сэтгэлд осолдох болно
Янз хэтэрвэл эл улсын доордост зүдүүр болно.(2.1208)
Сүүжиндээ идтэн нэгээхэн биеэ зарна
Сэтгэлдээ идтэн түмэн хүнийг зарцална.(1.124)
Төр ёс төв болбоос түмэн хүн биширнэ
Төрсөн элэг янаг болбоос төвөгдсөн нөхөр биширнэ
Эзэн сайд мэргэн болбоос эхнэр нийт биширнэ
Эцэг хөвгүүн элбэрэлт болбоос эл бүгдээр биширнэ
Ах дүү амраг болбоос аливаа хүн биширнэ
Ач үр тахимдуу болбоос алс хол биширнэ
Авсан эм эелсэг болбоос айл гацаа даган биширнэ
Амрагласан нөхөр бат боловч ашид бусад биширнэ.(3.1463)
Үйлс хэдий өчүүхэн боловч эс үгүйсгэвээс үл бүтэж
Үр хэдий сайн төрөвч эс сурваас үл мэргэших.(3.1458)
Хас чулуунд хальс үгүй, хайрхан биед мөнх үгүй
Хатуу төмөрч зэвэрч урсана, хамгийн эзэн ч үхэж халина
Түмэн үйлсэд үзүүр үгүй, төрсөн биед мөнх үгүй
Төр улс ч ээлжлэн хална.(3.1765)
Хүй элгээсээ хагацваас, хөндлөн хүний идэш болох.(2.883)
Цэцэн сайд улсын эрдэнэ, мэргэн эм гэрийн эрдэнэ
Баатар жанжин цэргийн эрдэнэ, багтаамжит хөвгүүн гэрийн эрдэнэ.(3.1458)
Эрхэм учралд эд таваар хэрэглэгч баянаас
Эгүүрд цагт тэнцүүлэн явагч үгээгүү дээр.(3.1457)

Эргэх нар ээлжлэх төр (3.1838)
Эцэгтээ тахимдуу эзэндээ шударга
Цэрэгтээ чийрэг хэрэгтээ нарийн (2.1255)гэх мэт.
Тав. Онч үг (гр. aforism) грек хэлний мэргэн үг, сургаал гэсэн утгатай үгээс үүсэлтэй, санаагаа товч тодорхой илэрхийлсэн батлах, нотлох, анхааруулгын чанартай гүн гүнзгий бясалган хэлсэн мэргэн үгийг мөн ингэж нэрлэдэг. Жишээ нь:
Их Чингис хаан:
“Алд бие минь алжааваас алжаасугай
Ахуу төр минь бүү алдартугай” хэмээжээ. (3.196)
Хөх сударт:
Авсан хүний алга зөөлөн
Амталсан хүний ам зөөлөн(1.572)
Бие баатар болбоос нэгэн үеийн баатар болъё уу
Билиг баатар болбоос түмэн оны баатар болъё уу(3.1454)
Нарны илчинд найр үгүй
Тасархай цаазад тал үгүй.(1.319)
Эвдрэх улст битгий зүтгэ
Энхжих улст бүү марга.(2.684)
Эр хүний эрдэм эрхий хурууны чадлаар
Эрх яст алтны эрхэм ванг бишрүүлснээр (1-350) гэх мэт.

Зургаа. Цэцэн үг нь жирийн шүүн бодох оюун дүгнэлтийн аргаар (өөрөөр хэлбэл шинжлэх ухааны маягаар) нэгтгэн дүгнэсэн гүн утга санаа агуулсан цөөн үгийн тогтмол бүтэцтэй хэвшмэл хэллэг юм.(9.9)

Ардын үлгэр туульч, шүлэгч, цэцэн билигтнүүд, зохиолч, яруу найрагчид өөрийн бүтээлийг цээжээр шууд зохион хэлдэг онцгой авьяастай байдаг. Нэрт яруу найрагч Цогт хун тайж, Д.Равжаа, Ванчинбалын авьяаст хөвгүүд, ерөөлч Гэлэгбалсан, хуульч Сандаг нар зохиолоо шууд цээжээр шүлэглэн хэлж зохиодог байв./3/ Өнөө үеийн зохиолч яруу найрагчдын цээжээр өгүүлэн цэцэн билгээрээ гайхан шагшуулагчид ч цөөнгүй бий. Ардын уран зохиолч Т.Галсан,Ш.Сүрэнжав, П.Бадарч гээд цээжээр зохиох шууд хэлэх чадвар зохиолч бүрд заяадаггүй, өвөрмөц онцгой билиг авьяаст хүмүүс олон билээ.

Цэцэн үг цэжинд цэцэг навч ууланд.
Сайн сайхан ерөөлийг айлтгасан, нүүдэлчин аж ахуй амьдралыг өөдрөг бай,
таван хошуу малаа өсгөж, ашиг шимийг арвитгахыг ерөөсөн утгатай үг хэллэг манай ардын аман зохиолд өргөн дэлгэр байдаг. Хүн зон маань ч харсан даруйдаа цээжнээсээ шүлэглэн хэлэх нь энгийн үзэгдэл юм.
Дэлий нь засахаас морьтой
Дэлэнгий нь татахаас үнээтэй
Дэнслэхээс мөнгөтэй
Дээл хийхээс торготой
Дэлхий дүүрэн малтай
Дэлгэрч яв, мандаж яв
Бууршгүй буянтай
Сааршгүй сантай

Санасан хамаг үйлс чинь
Санаагаараа бүтэх болтугай гэх мэт.
Хөх сударт:
Жаргалыг тэвчиж
Зүтгэлийг бүтээ.(3.1531)
Муу эзэнд учирсан улс иргэн
Сайн эзний тэжээсэн нохой шувуунд үл хүрнэ.(1.500)
Нойр хэмээгч биеийг тэжээх бөгөөтөл
Унтаж хэтэрвээс өвчин болно
Жаргал хэмээгч хүний эрэлт бөгөөтөл
Жаргаж хэтэрвээс зовлон ирнэ.(3.1456)
Омогшсон хүн ордгүй
Оройтсон хүн олзгүй.(2.833) гэсэн байна.

Долоо. Сургаал үг: Санааг шуудаар “тэг”, “ингэ”, “тэгэж бай”, ингэж бай”, хэмээн заан сургамжилж илтгэдэг нь бусад төрөл зүйлээс ялгарах сургаал үгийн гол онцлог юм. Сургаал үгэнд ажилч хичээнгүй, авхаалж хийморь, шударга төлөв, нөхөрсөг эвлэг, тусч уриалган, нягт нямбай, хатуужил тэсвэртэй байх зэрэг шилдэг чанар эзэмшихийг ятган уриалж, зуйрган бялдууч худалч хуурмаг, омог дээрэнгүй, ойворгон сагсуу, бардам түрэмгий, балмад харгис, атаа хонзон, алгасангуй найданги, муу санаа, шунаг сэтгэл, залхуу хойрго, аминч хавьтнуур зэрэг бэртэгчин чанарыг жигшин шүүмжилсэн байдаг.(6-20)
Хөх сударт:
-Сургаал, сургамжит утгат үг хэллэг
Дээдийг засахад доордоос эхэлнэ
Гадаадыг засахад дотоодоос эхлэх буюу
Жаргалыг тэвчиж зүтгэлийг бүтээ (3-1531)
Зориггүй эр хүнийг зурам зүрхэт хэмээжээ
Зогсолтгүй чармайваас зуун хэрэг бүтнэ хэмээжээ (2-803)
Их өгүүлэхээс ихэд үмх (2-1138)
Ноён болж ариун эс явбаас буурсан цагт гэмшинэ (3-1457)
Нойр хэмээгч биеийг тэжээх бөгөөтөл
Унтаж хэтэрвээс өвчин болно
Жаргал хэмээгч хүний эрэлт бөгөөтөл
Жаргаж хэтэрвээс зовлон ирнэ (3-1456)
Оюу шүрийн оосор хэлхээг хэлэлцэж тогтвоос
Одоо насны өлзий хутаг дэлгэрнэ (1-352)
Сайн хүнд санаа хэрэгтэй
Муу ардад манцуурга хэрэгтэй (1-452)
Сайн нөхрийн ширүүнийг сүсэглэж дагаад
Салсны хойно сэтгэлийг нь бодвоос
Энэ чухам ах дүүс нөхөр ханийн үнэн ёс мөн (3-1463)
Тэнгэрийг дагагчид мандаж бадарна
Тэнгэрийг сөрөгчид мөхөж буснина (2-945)
Хүний хүндлэгдэх хөнгөлөгдөх өөрийн биед буй
Хүрдний эргэлдэх манай гарт амой (3-1458)
Хэдэр бэрх занд хичээлтэй

Сэрэвгэр хадат ууланд сэрэмжлэлтэй (1-177)
Хүний санаагаар явж дийлэхээс
Өөрийн ухаанаар явж дийлэгдэвч хилсгүй болой (1-266)
Бие баатар болвоос
Нэгэн үеийн баатар болъё уу
Билиг баатар болвоос
Түмэн оны баатар болъё уу (3-1454)
Буулгаагүй модонд хурц хөрөө хэрэгтэй
Бууж унасан модонд уран хөрөө хэрэгтэй(3-1457)
Түмэн зүйл цөм олдож болох
Төрсөн элэг үл олдох (2-883)

Найм: Чимэг үг уран зохиолд хэлний уран яруу хэрэглүүрийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Чимэг үг бол юм үзэгдэл, үйл явдлын гол шинжийг нээн гаргахад тусалдаг уран сайхны тодорхойлол мөн.
Аливаа зүйлийн утга, шинжийг маш тодорхой, чихнээ чимэгтэй болгох зорилгоор хэрэглэдэг онцгой маягийн уран яруу тодотголыг чимэг үг гэдэг.

Жишээ нь:Хүрэн дээлтэй хүн /тодотгол
Чийрэг хүрэн гартаа болд царил атгаад /чимэг үг/

Төстэй юм үзэгдлийн илэрхийлэх үгийг уг зүйлийн шинж болгон утга шилжүүлэн хэрэглэснийг зүйрлэлт чимэг үг гэдэг. Жишээлбэл: ган зориг, номин огторгуй, мөнгөн сар, алтан нар гэх мэт.
Мөн өөр юм үзэгдлийг нэрлэх биш, тухайн тэр юм үзэгдэлд үргэлж байхгүй боловч гол шинжийг илэрхийлэх үг нь чимэг үг байж болно.

Жишээ нь: алд бие, эмээлт морь, тоонот гэр, ургах наран гэх мэт.\19\
Хөх сударт:
Болор мэт ариун булаг адил тунгалаг
Бодлого ухаан бүрдсэн булбарай хаст тэнцэх
Бошогт сайхан хүүхэн дүү байнам./1.352/
Голт зүрх мэт голын хүүхээ минь
Санаа ухаан нь салхинаас түргэн./1.539/
Мэргэн ард мэхэнд үл унана./1.474/
Ольхой дольхой бялдууч ард олонх цөм завшааныг олон чадаад
Огцорхой тасархай үнэнч эр онц гэдрэг хилс гүжрийг амсжээ./1.305/
Өндөр уулын оргил хөтөл
Өргөн далайн олом үгүйг хол хэмээн битгий шантар./3.1455/
Сайн хүнд санаа хэрэгтэй
Муу ардад манцуурга хэрэгтэй./1.452/
Амтат архи аманд амттай боловч амийг хортооно./2.935/
Хөх тэнгэр мэт уудам, алтан нар мэт гэгээн, богд эзний минь өршөөн
тольдож хайрлана./3.1734/
Хурц хутга мохвоос огтолж үл даах
Хурдан хүлэг хөгширвөөс довтолж үл чадах
Хүчит эрс хөгширвөөс хоосон нэр болъё уу
Хөвчин сайд хөгширсөн тул хүний үгийг чагнана./3.1461/
Хүй элгээсээ хагацваас
Хөндлөн хүний идэш болно./2.883/


Ес. Афоризм: Ак. Д.Төмөртогоо “Афоризм гэдэг нь үндэстэн бүхний ухааныцараа, үгийн утгын шижир мэт шигшин тунгаасан цэцэн мэргэн сургаал үгс болно”гэжээ.Афоризм нь үнэхээр янз бүрийн үе, янз бүрийн нөхцөл байдалд суу билигтнүүд юмс үзэгдлийн учир шалтгааны тухай ухаан бодлоо нэрж гаргасан оюуны охь дээж мөн билээ. Хурц мэргэн санаа, илэрхийллийн өвөрмөц арга хэлбэр, түний дотор уран сайхны дүр дүрслэл, адилтгал, зүйрлэл, шилжмэл болон далд, нууц, ёгт утга, товч шигшмэл хэллэг бол афоризмын амин сүнс байдаг байна.(15.10)

Афоризм хэмээх үг хэллэгийг бидний төрөл монгол хэлтэн, угсаатан, аялгуутнууд янз бүрээр нэрлэдэг. Тухайлбал: хошоо хүүрмүүд, хуушан үгнүүд, үлгэр үгс, үлгүрмүүд, даршлагатай үгс, туулийн үг, хавт үг, цэцэн үг, зүйр үг, зүйр цэцэн үг, мэргэн үг, онч үг, онч мэргэн үгс, сургаал үг, шор үг, охь үг, эрдэнэ үг, мэргэн үгсийн хураангуй, товч сургаал, титэм үг, шигшмэл үгс, шидэт үг, сор үгс, зохиогчийн үг, эшлэл үг, мөлжүүртэй үг, мэргэдийн мянган сургаал, мэргэн ардын үг, үнэт өв, цэцэнмэргэний нэвтэрхий толь гэх зэргээр нэрлэх бөгөөд, үе үед хүн хүн янз янзаар нэрлэж томьёолж тодорхойлж ирсэн байх юм.
Хөх сударт:
Албат улс чинь улам арвидтугай
Алдар нэр чинь уул далайг давтугай/1.660/
Галд үхэх хүн усанд үл үхнэ/3.1945/
Ханын ёроолд төрж
Хадны ёроолд үхэх/2.1092/
Хүй элгээсээ хагацваас
Хөндлөн хүний идэш болох/2.883/
Хүн хэдий цэцэн төрөвч
Суртал үгүй үл болох
Хүлэг хэдий хурдан төрөвч
Унал үгүйгээр үл мэдэх/3.1456/
Чухал үгийг уудам цагт хэлнэ
Нарийн аргыг сул цагт боловсруулна/3.1636/гэх мэт.
Энэ бүхнээс үзвэл, үргэлжилсэн үгийн зохиолын их мастер В.Инжаннашийн “Хөх судар” романд
-Монгол ардын аман зохиол, Монголын эртний уран зохиолд байгаатай адил сургамж, сургаал, анд нөхөр болох, байх, орчлон ертөнцийн жам ёсны тухай монгол хэлний хэвшмэл хэлц хэллэгүүдийг түлхүү хэрэглэснийг эндээс үзэж болно.
-Инжаннашийн зохиолын хэл найруулга нь үнэхээр монгол хэлний охь шим болсон үг хэллэгийг оновчтой, зөв зохистой зохион найруулан бичиж хэрэглэжээ.
-Өөрөө шинээр зохиохоос гадна аман зохиолын тогтвортой үг хэллэгийг оновчтой ашигласан байна.
-Мөн аман зохиолын тогтвортой үг хэллэгийг төлөөлүүлэн ойролцоо утгаар авч хэрэглэсэн нь олон.
-Энэ нь монголын уран зохиолд үеэс үед байдаг уламжлал шинэчлэлийн тод жишээ болж юм.
-Монгол хэлний яруу сайхныг илтгэх гол хэрэглүүр бол эдгээр хэвшмэл хэллэгүүд мөн гэдгийн давхар ажиглаж болно.

-“Хөх судар” бол хэн бүхэн өдөр тутамд унших амар хялбар зохиол биш бөгөөд, түүний зөвхөн сургамжит үг хэллэгийн тухай энэхүү өгүүлийг сонирхон үзэж уншигч хэн боловч Инжаннашийн зохиолыг амтархан унших, үргэлжилсэн үгийн зохиолын тансаг найруулгыг мэдрэх хүсэл аяндаа төрөх болно. Уншигтун, мэдрэгтүн.

Ном зүй
1.Цэрэнсодном.Д. (1987) Монголын уран зохиол (13-20 дугаар зууны эхэн) . УБ.
2.Дамдинсүрэн.Ц, Цэнд.Д.(1976). Монголын уран зохиолын тойм. 2- боть. УБ.
3.Галбаатар.Д.(2002) Уранзохиолын онолын ойлголт,нэр томьёоны тайлбар толь.
Токио.
4.Шинжлэх ухааны академи.(1968) Монголын уран зохиолын тойм.Гуравдугаар дэвтэр.
УБ.
5. Ринченсамбуу. Г. (2002) Монгол зүйр цэцэн үг. 1-р боть. УБ.
6.Заяабаатар.Д. (1999)Монгол зүйр цэцэн үгийн 3000 дээж. Уб.
7.Цэрэнсодном.Д.(1973) Сургаал үгсийн охь дээжлэн боловсруулсан. Уб.
8.Дашдорж.Ж. (1968)Монгол ардын сургаал үгийн тухай. “Аман зохиол судлал”. 6-р
боть. Уб. х-161-169.
9.Гаадамба.Ш, Сампилдэндэв.Х.(1988) Монгол ардын аман зохиол. Уб.
10.Инжаннаш.B.(1957) Injannasi,Koke sudur, Obur mongyol-un arad-un keblel-un qoriy-a,
11.Эрдэнэ-Очир.Г.(1983) Зарим зүйр цэцэн үгийн утгын товч тайлбар. УБ.
12.Өлзий хутаг.Ц.(1979) Монгол хэлний үгсийн сан судлал. УБ.
13.Галбаяр.Г. (2002)Уранзохиол шинжлэлийн лекц. УБ.
14. Инжаннаш.В. (1980)Их Юань улсын мандсан төрийн “Хөх судар” Өвмо. /монгол
бичгээр/
15. Сумьяа.Б.(2007)Монгол афоризм. Бяцхан өмнөтгөл. Д.Төмөртогоо. Уб.
16.Эрдэнэбат.Ц. (2005)Монгол хэлний уугал үгийн утга. Уб.
17.Адьяа.О. (2007)Ухаант ардын үнэт өв. Уб.
18.Сүхбаатар.Ц. (2004) Монгол хэлний найруулга зүй. Уб.
19.Баянсан.Ж. (2003) Зүйрлэл, сэтгэлгээний учир холбогдол. Уб.
МУИС. МХСС.” Монгол судлалын эрдэм шинжилгээний бичиг”. Боть-19. Х-23.